HAMİLELİK SIRASINDA RÖNTGEN ÇEKİLMESİ

Gebelik süresince röntgen çektirmek gibi radyosyona maruz kalmaları bebekte ciddi sorunlara yol açabilir.

İyonize radyasyon ve röntgen filmi ışınlarına ileri derecede yüksek dozda maruz kalmanın değil gebe anne adaylarına her türlü canlıya büyük zararları vardır. Gebelerde bu durum fetusun sağlığı açısından daha da risklidir. Bu nedenle hamile veya hamilelik şüphesi olan kişilerin röntgen cihazlarından uzak durulması gerektiği dikkatle ve önemle üzerinde durulan bir husustur. Röntgen veya iyolize ışınlarının verdiği zararlardan birkaçı şöyledir:

►Çeşitli malformasyonlar

►Çeşitli kanser türlerine sebebiyet vermek

►Anne karnında ölüm

►Büyüme ve gelişme geriliği

►Bir takım nörolojik rahatsızlıklar

►Bebeklerde anne karnında bir takım anomalilere sebebiyet vermek

Yukarda sayılan zararlar için radyasyonun miktarı ve gebeliğin dönemine göre etkileşimi fark göstermektedir. Ayrıca bu maddeler bilinen zararlardır. Radyasyonun canlılar üzerinde bilinmeyen birçok olumsuz etkileri olduğu da bilim adamları tarafından sürekli tartışılmaktadır. Henüz tam kanıtlanmadığı için radyasyonun zararları net açıklanamamakta ve bu konuda istatistiksel veri toplanmaktadır.

Radyasyonun dozu şayet 5 rad (5000 mrad) (0.05 Gy) altında bir değer de ise henüz gebelik süresince herhangi bir ölüm vakası, düşük, zekâ geriliği, gelişme bozukluğu ya da herhangi bir anomali olduğunu gösteren bir delil elde edilmemiştir. Buna göre 5 – 10 rad arasında kanıtlanmasa da bir risk olduğu bilinmekte ve bu ölçümün daha üstü ise yüksek risk ve tehlike oluşturduğu tespiti daha net ve kanıtlanmış bir bilgi olarak gebelerde konjenitalmalformasyon10 rad (10000 mrad) (0.1 Gy) üstünde dozlarda görülen riskli vakalar tespit edilmiştir.

Günümüzde çekilen röntgenlerin çoğu 5000 mradın altında kalmakta ve yalnızca birkaç röntgeni 5000 mradın üstüne çıkmaktadır. Onlarında en fazla 10 bin mradı yani 0.1Gy aşmamasına dikkat edilmektedir. Makalemizin sonunda hangi röntgen çekimlerinin ne kadar mrad olduğunu detaylı bir şekilde açıklayacağız.

Aşağıda oluşturduğumuz listeye göre ancak yüzlerce diş filminin 5000 mrada denk gelebildiğini görmekteyiz. Ayrıca karın filmlerinin 20 tanesi ancak 5000 MRAD edebilmektedir. Her hâlükârda hamile bayanların röntgen filmine maruz kalmasını doğru bulmamakla beraber ertelenebiliyorsa hamilelik sonrasına ertelenmesi taraftarıyız. Ertelenemeyen özel vakalarda ise mümkünse hamile anne adayının karnına kurşun geçirmez bir yelek sarılması ve bebeğin zarar görmemesi için tüm imkanlar seferber edilerek filmin çekilmesi gerekmektedir.

Hamileliğin ilk haftaları bebek oldukça hassas bir dönemdedir. Henüz embriyo var oluşma aşamasında olduğu için röntgen filmleri bebekte ya öldürür düşüğe neden olur ya da bebeğe hiçbir etkisi olmaz bebek sağlam doğar. Bu ikisinin dışında bir vaka tespit edilmemiştir. İlk iki haftadan sonra ise 25 ila 26. Haftaya kadar bebek radyasyona karşı çok dayanıksızdır. Düşük veya anne karnında ölüm, gelişim bozukluğu, anomaliler ve zeka geriliği gibi sıkıntılar oluşmakta bu nedenle yüksek riski bu haftalarda oluşmaktadır. 26. Haftadan sonra fetüs daha dirençli hale gelecek kadar büyüdüğünden bu kadar zarar vermese de bebeklerde kansere karşı dayanıksızlık özellikle lösemi gibi kanser vakaları gözlemlenmiştir. bu oranlar 1- 2 rad a kadar radyasyonlu röntgenler de bile gözlemlendiğinden bu nedenle gebelik döneminde anne adayının hiçbir şekilde radyasyona maruz kalmaması gerektiği üzerinde hassasiyetle durulmaktadır.

Çeşitli röntgen filmlerinde ve bilgisayarlı tomografide fetusun maruz kaldığı doz (mrad biriminden) :

►Göğüs CT (Bilgisayarlı tomografi): 30 mrad

►Bir IVP: 400-900 mrad

►Bir
diş filmi: 0.01

►Lumbarvertebra filmi: 400-600 mrad

►Bir karın filmi: 200-300 mrad

►Karın CT (Bilgisayarlı tomografi): 250 mrad

►Bir göğüs filmi: 1 mrad’daz az

►Boyun ve sırt omurilik filmleri: 1 mrad’dan az

►Mamografi: Önemsenmeyecek kadar az miktarda

Hamilelikte röntgen zararlı mıdır?
Radyoaktif ışınlar olan X-ışınları ya da yaygın adı ile röntgen ışınları ve bunlar kullanılarak çekilen filmler ile tomografi gibi yöntemler vücut içinde yaşanan patolojilerin saptanmasında son derece yararlı bilgiler veren tanı teknikleridir. Tıbbın hemen her alanında zaman zaman röntgen filmlerine gerek duyulur.
İyonize edici radyoaktif ışınların kullanıldığı bu tekniklerin hamile bir kadın üzerinde kullanılması doğal olarak olayın içinde yer alan her kişide endişe oluşturur.

Tüm tanı ve tedavi yöntemlerinde olduğu gibi röntgen filmlerinin de potansiyel yarar ve zararları mevcuttur. Bu hem hamile olan hem de olmayan kişiler için geçerlidir.
İyonize radyasyon hızlı bölünen ve çoğalan hücreler üzerinde daha fazla tahrip edici etkiye sahip olduğu için gelişmekte olan fetus üzerinde de zararlı etkileri olabilir. Ancak bu etkilerin doz ve süreye bağlı olduğu unutulmamalıdır.

Yapılan araştırmalarda fetusa zararlı olabilecek radyasyon dozunun 5 rad olduğu, fetusun bu miktarın altında radyasyona maruz kalması durumuda ise zarar görme olasılığının son derece uzak olduğu ortaya konmuştur. 5 rad hiçbir radyoloji tekniği ile ulaşılamayacak oldukça yüksek bir dozdur.
Amerikan Aile Hekimliği Akademisi gebelik sırasında çekilen rontgen filmlerini güvenli olarak sınıflamaktadır. Bunun en önemli nedeni herhangi bir tanısal rontgen fiminde fetusa ulaşan dozun zarar verebilecek dozdan yüzlerce kez daha az olmasıdır.

Örneğin en sık karşılaştığımız sorulardan biri olan hamilelikte diş röntgeni konusuna baktığımızda ağızda çekilen tam 21 adet film netcesinde bebeğe ulaşan radyasyon dozu anne adayının doğadan güneş ışınları vb. ile 3 günde aldığı dozdan daha azdır. Bu kadar düşük bir dozun bebekte kalıcı hasara neden olması ve ilerki dönemde kansere yol açması yok denecek kadar düşük bir olasılıktır.
Bir başka örnek ise akciğer filmidir. Hamile bir kadın akciğer filmi çektirdiğinde bebeğe ulaşan radyasyon dozu ortalama 0.05 miliraddır ve bebek için riskli olabilecek dozdan yüzlerce kez daha azdır.

Bazı sık kullanılan röntgen filmlerinin bebeğe ulaştırdığı radyasyon dozları şu şekildedir.
İnceleme Doz
Kafa < 50 mrad
Boyun ve ense < 50 mrad
Göğüs < 50 mrad
Mammografi < 50 mrad
Myelography < 500 mrad
Üst gastrointestinal < 500 mrad
Diş 0.02 mrad
IVP 1 rad
Bel 400
Pelvis 400

Görüldüğü gibi uterusa çok yakın bölgeler için çekilen röntgen filmlerinde bile uterusa ulaşan doz zarar verebilecek olan dozun çok daha altındadır.Hamilelikte röntgen ışınları güvenli olarak kabul edilse bile yine de gereksiz yere ışın almamak için film çekilirken karın üzerine kurşun gömlek konulması önerilir.
Hamilelikte röntgen çekilmesi ve radyasyon?
Eğer bir kadın adet gecikmesi olmadan önce ya da birkaç günlük gecikme sırasında röntgen filmi çektirirse bu durum tek başına gebeliği sonlandırmak için yeterli bir neden değildir. Çünkü böyle bir durumda bebeğin etkileme olasılığı yok denecek kadar azdır.

Radyasyona maruz kalınan radyasyon haftasına göre olası etkiler şu şekildedir:

1. Malformasyon ve prental ölüm: En duyarlı olunan dönem döllenmeden sonraki ilk 8 gündür. Bu dönemde alınan radyasyon gebeliklerin %50-75’inde düşüğe neden olurken bu düşüklerin çoğu beklenen adet kanamasından önce meydana geldiği için genelde fark edilmez. Öte yandan klinik olarak fark edilen gebeliklerdekidüşük oranı ise %15-20 civarındadır. İnsanlarda 100 raddan daha fazla yani çok yüksek oranda radyasyona maruz kalmanın etkileri konusunda elde ver yoktur ancak hayvan deneyleri bebeğin rahimde yerleşmesinden önce maruz kalınan 5-10 rad düzeyindeki radyasyonun düşük ve anomalilere neden olduğunu düşündürmektedir. Tanısal radyolojik incelemeler sırasında alınan düşük doz radyasyonun bu tür bir etkisi gösterilememiştir.

2. Gelişme geriliği: En duyarlı olunan dönem döllenmeden sonraki 8-56. günlerdir. Japonya’daki atom bombası faciasından sağ çıkanlarda yapılan incelemelerde gebeliklerinin bu döneminde yaklaşık 25 rad radyasyona maruz kalanlardan doğan bebeklerin daha kısa, daha hafif ve kafa çaplarının daha küçük olduğu saptanmıştır.

3. Nörolojik etkiler: En hassas olunan dönem döllenme sonrası 2-15 haftalardır. Yine Atom bombasından sağ kurtulanlarda yapılan gözlemlerde en sık karşılaşılan anomalinin mikrosefali olarak adlandırılan kafanın küçük olması olduğu görülmüştür. Mikrosefali genellikle zeka geriliği ile birlikte görülür ancak radyasyona bağlı ortaya çıkan mikrosefali olgularının sadece %25’inde zeka geriliği saptanmıştır. Bu hastalarda alınan her rad başına mikrosefali görülme olasılığı %0.5-1 oranında artmaktadır. Bununla beraber 8. haftadan önce radyasyona maruz kalan ve mikrosefali olan bebeklerde ise yapılan IQ testleri sonrası zeka geriliğine rastlanmamaktadır.

4. Şiddetli zeka geriliği: En hassas olunan dönem 8-15 haftalardır. Atom bombası sonrası yapılan gözlemlerde gebeliğin 8-15. haftalarında radyasyona maruz kalanlardan doğan bebeklerde alınan her rad başına %0.4 oranında şiddetli zeka geriliği ortaya çıktığı gözlenmiştir. Alınan dozun 1 raddan daha düşük olduğu durumlarda ise buduruma hiç rastlanmamıştır. Hamileliğin 7. haftasından önce ya da 25. haftasından sonra radyasyona maruz kalanlarda ise şiddetli zeka geriliği gözlenmemiştir. Hamileliğin 8-25 haftalarında radyasyona maruz kalan bebeklerde her 100 rad için IQ düzeyinde 25 puanlık bir azalma gözlenmektedir. Bu bebeklerde yaşamlarının sonraki dönemlerinde sara (epilepsi) hastalığına da daha fazla rastlanmaktadır.

5. Kanser: Radyasonun en korkulan etkisi uzun dönemde ortaya çıkan kanserlerdir. Gerçekten de yüksek doz radyasyon kansere neden olduğu bilinen bir etkendir. Çocukluk çağı kanserlerindeki artış açısından bakıldığında anne karnındayken maruz kalınan her 1 rad radyasyon için bu artış 3000’de 1 ya da 2 olmaktadır.
Hamilelik sırasında tanısal röntgen çekilmesi sonrasında bebekte kanser görülme riski radyasyon dozu ve gebelik yaşına göre şu şekildedir.

Gebelik yaşı 0 rad 1 rad 5 rad 10 rad
1. trimester 0,07 0,25 0,88 1,75
2 ve 3 trimester 0,07 0,12 0,3 0,52

Hamilelikte röntgen ve radyasyon sonrası öneriler

1. Eğer hamilelik oluşmadan önce tanısal dozlarda radyasyona maruz kalınırsa gebeliğin sonlandırılması gerekmez.

2. Hamileliğin 2-8 haftaları arasında maruz kalınan doz 15 rad’dan daha az ise bu durum tek başına gebeliğin sonlandırılmasını gerektirmez. Bunun yanısıra teratojen ilaç kullanımı gibi ek bir faktör varsa gebeliğin sonlandırılması düşünülebilir. 15 raddan daha fazla radyasyon olması durumunda ise gebeliğin sonlandırılması daha uygun olur.

3.Gebeliğin 8-15. haftaları arasında maruz kalınan 5 raddan daha düşük dozlarda radyasyon tek başına gebeliğin sonlandırılması için yeterli bir neden değildir. beş ile 15 rad arası dozlarda ek bir sorun varsa gebelik sonlandırılabilir.15 raddan daha fazla radyasyon olması durumunda ise gebeliğin sonlandırılması daha uygun olur.